چالشهای فرا روي دکترصالحی

گفتاری از جاوید قربان اوغلی، مدير كل سابق وزارت خارجه، برای سایت دیپلماسی ایرانی

دكتر علی اکبر صالحی كه هفته گذشته با صد و چهل وشش راي از مجلس شوراي اسلامي جواز هفتمين وزير خارجه پس از انقلاب را دريافت كرد، به لحاظ شخصیتی خصوصیات برجسته اي دارد كه او را از سلف –و نه لزوما اسلاف- خويش متمايز مي سازد. صالحي در بهترین دانشگاههای جهان تحصیل کرده، چند سال كسوت ریاست معتبرترین دانشگاه کشور را بر تن داشته و به زبانهای انگليسي و عربي تسلط دارد. اين مزایا در كنار روابط عمومی خوب ، ظاهر آراسته ، شخصیت آرام، متین و با وقار كه لازمه كار یک دیپلمات برجسته در كنار توانمنديهاي حرفه اي است می تواند ضامنی برای موفقیت در سمت جدید و برقراری رابطه ای حرفه ای با همتایان خارجی وی باشد

.

صالحی هرچند به اندازه اسلاف خويش(خرازي و متكي) از سابقه کار در وزارت خارجه برخوردار نيست با اين وجود حضور چند ساله وي در آژانس بین المللی انرژی اتمی به عنوان نماينده ايران ،معاونت نمايندگي ديپلماتيك كشورمان در سازمان كنفرانس اسلامي را مي توان حداقل های قابل قبولي براي پست جدید او برشمرد.همچنين رياست صالحي برسازمان انرژی اتمی را می توان امتيازي براي وزير خارجه در كشوري كه مسئله هسته ای -خواسته يا نا خواسته- به عنوان مهم ترین معضل سیاست خارجی در عرصه جهاني است، تلقي كرد

با اين وجود امتیازات مذكور بدان معني نيست که او در شرايط كنوني كشور-داخلي و خارجي - به راحتی بتواند در اين سمت، وزیر خارجه موفقی باشد. صالحي وارث شرايط و مواجه با چالشهایی است که اجمالا می توان برخی از این چالشها را فهرست وار در موارد ذیل اشاره کرد

.
یک) وضعیت نامطلوب روابط خارجی ایران
روابط خارجی ایران با خارج در بدترین شرایط خود حتی در مقایسه با سالهای پرتنش اول انقلاب قرار دارد
روابط ایران با همسایگان به عنوان اولین اولویت سیاست خارجی از وضعیت خوبی برخوردار نیست و بجرات می توان گفت در بدترین شرایط روابط با همسایگان در دو دهه گذشته قرار داریم.بر اساس اسناد ویکی لیکس و دیگر قرائن موجود کشورهای عربی نظیر عربستان و امارات متحده عربی مواضع تندی در قبال ایران دارند هر چند برخي اين مواضع را خصمانه ارزيابي می کنند.نکته مهم در این روابط با این کشورها این است که ما پس از گذر از دوران جنگ تحمیلی در حال بازسازی واعتماد آفرینی با این کشورها بودیم و قدمهای اساسی که لازمه این مهم است در دولتهای سازندگی و اصلاحات برداشته شد .بی اعتمادی و تخریب روابط با این کشورها نیز خواست نظام نبود بلکه از شعار زدگی،جاه طلبی و ماجراجویی رییس دولت و ناکارآمدی وزارت خارجه تحت امر ایشان سرچشمه می گرفت
طی هفته هفته های اخیر رويدادهاي ناگواري را در روابط ایران وافغانستان نیز شاهد بودیم كه خوشبينانه ترين ارزيابي در این باره ، از دست دادن همسايه اي است كه طي سي سال گذشته ميزبان حداقل شش ميليون نفر از اتباع آن بوده ايم و اكنون نيز بيش از يك ميليون از آنان در كشور ما زندگي مي كنند.تظاهرات علیه ايران، حمله به سفارت کشورمان در کابل و هرات و به آتش كشيدن نماد هاي ملي ما چیزی است که در تاريخ سي ساله روابط كشورمان با افغانستان سابقه نداشته و براي اولين بار رخ مي دهد
کشورهای اروپایی به عنوان مهم ترین شریک تجاری ایران و تعدیل کننده مواضع تند ایالات متحده ،مواضع تندی نسبت به ایران اتخاذ کرده اند .این کشورها سردمدار تحریم ایران شده اند و در این مسیر گاهی از ایالات متحده نیز پیش تر هستند. کانادا سردمدار طرح قطعنامه های ضد ایرانی در مسئله حقوق بشر است و بطور خلاصه رابطه منطقی و توام با احترام با اروپا که دولت اصلاحات در صدد بنیان گذاشتن با این بخش مهم از جهان داشت، امروز به شکلی در آمده که رییس دولت از سفر به کم اهمیت ترین کشور این قاره عاجز است و سفرای کشورمان در این کشورها نیز قادر به انجام وظایف دیپلماتیک خود نیستند
روسیه، چین و هند به عنوان مهمترين و تاثير گزار ترين جناح غير غربي بازيگران در صحنه بين المللي ،علیرغم همه سرمایه گذاری و حجو تجاری ایران با این کشورها،مواضعي همسو با غرب را در مورد ايران اتخاذ كرده و در قطعنامه های تحریم ایران بدون هیچ دغدغه ای از کاهش حجم روابط تجاری با متحدان غربی خود که عزت و کرامت کشورمان را نشانه رفته اند همراهی کرده و به قطعنامه هایی که آنان مبتکر و حامی آن هستند رای مثبت مي دهند
وضعيت نابسامان ايران در صحنه جهاني بگونه ايست كه حتی کشورهای آفریقایی نیز از موضع گیری علیه ایران ابايي ندارند. ماجرای نیجریه، گامبیا و سنگال نمونه هایی از این وضعیت و به بيان ديگر مشتي از خروارها در اين خصوص است
همه این ها نشان می دهد که ما نه تنها در توسعه و تقویت روابط کشورمان با دیگر کشورها در سالهای گذشته موفق نبوده ایم كه در بسياري از موارد دست آوردهاي دولتهاي گذشته را نيز بر باد داه ايم
دو) قطعنامه ها و تحریم ها؛ بندهایی بر پای سیاست خارجی
رويكرد ناصواب و سياستهاي ماجراجويانه دولت نهم ،پرونده هسته ای ایران را از آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت سازمان ملل منتقل كرد كه بدون ترديد بزرگترین اشتباه کشور در مدیریت پرونده هسته ای بود.مساله ای که امروز به مهمترین چالش پیش روی سیاست خارجی ایران تبدیل است. تصویب 4 قطعنامه علیه ایران در شورای امنیت و اعمال تحریم های بین المللی به علاوه تحریم های چندجانبه آمریکا و متحدانش وضعیت بغرنجی را در تعاملات خارجی ایران رقم زده است.بگونه ای که امروز خلاصی از این تحریمها ومحدودیت های تجاری، سیاسی ودیپلماتیک که هزینه های سنگینی را به کشور تحمیل کرده از جمله شروطی است که مسولین مربوطه آن را مطرح می کنند و کسی به این سوال پاسخی فراخورعقل و تدبیر نمی دهد که چرا خود را به دامی افکنده و به کمندی گرفتار کرده ایم که خواهان خلاصی هر چه سریع از آن هستیم.طرفه آنکه نام علی اکبر صالحی در فهرست تحریم اتحادیه اروپا قرار دارد هر چند این مسئله ممکن است با قرار گرفتن ایشان در سمت جدید حل شود ولی به هر حال طرح چنین موضوعی باعث می شود ظرفیتهای وزیر خارجه در صحنه روابط خارجی ایران به خصوص در ارتباط با طرفهای غربی با محدودیتهای ناخواسته ای مواجه شود
سه) تنزل جایگاه وزارت خارجه در ساختار کشور
وزارت خارجه بر اساس اسناد فرادستي كشور(قانون اساسي، رهنمودهاي بنيانگذار جمهوري اسلامي و خلف ايشان ) از جایگاه والایی در ساختار سیاسی کشور برخوردار است .طي پنج سال گذشته نگرش آقاي احمدي نژاد به اين دستگاه حرفه اي ،اعمال محدودیتهایی در انجام وظایف، اجبار و اعمال سیاست هایی که از هیچ پشتوانه کارشناسی برخوردار نبوده و صرفا سلائق شخصي آقای احمدی نژاد و حلقه اول در نهاد رياست جمهوري است دستگاه دیپلماسی کشور را به شیر بی یال و دم و اشکم تبدیل کرده است.این رویکرد دولت ،به تضعیف جایگاه وزارت خارجه در حوزه سياستگزاري ،اجراي ديپلماسي و انجام ماموریتهای محوله در قانون اساسی و دیگر اسناد فرادستی کشور منجر شده است.ضمن اینکه هیچ کشوری در جهان جایگاهی برای وزارت خارجه و وزیر آن قائل نیست
در حال حاضر مهم ترین پرونده های سیاست خارجی کشور در بيرون از وزارت خارجه مديريت مي شود و وزارت خارجه فقط مجری برخی تصميمات و سیاست های متخذه در نهادهای دیگر است. نوع نگاه به وزارت خارجه در چند سال گذشته و برخورد های دستوری با این وزارت خانه قدرت ابتکار و حرکت خودجوش را از این مجموعه حرفه ای ، توانمند و برخوردار از دیپلماتهایی برجسته گرفته است
موضوع نمایندگان ویژه که تحت فشارهاي صورت گرفته به آقاي احمدي نژاد به شكل صوري به مشاورین تغيير نام يافت از نهاد هاي موازي دستگاه سياست خارجي است .امري كه اعتراض كوتاه و گذاراي منوچهر متكي به يكي از آنان بمثابه عبور از خط قرمز احمدی نژاد،پايان نافرجام مسوليت وي در دستگاه ديپلماسي را در پي داشت.ماموريتهاي مهم در عرصه روابط خارجي كشور به افرادی خارج از وزارت خارجه واگذار می شود كه برخي از آنان حتي با الفباي ديپلماسي نيز آشنايي نداشته و شناگراني هستند كه تجربه غواصي در بركه ای را نيز يدك نمي كشند تا چه رسد به اقیانوس پر تلاطمی که سیاست خارجی کشور گرفتار آن است
چهار) تخریب انفجاری کارشناسی وزارت خارجه
در سالهای گذشته بازنشستگی اجباری تعداد قابل توجهی از مديران و كارشناسان مجرب،توانمند وتحصيلكرده وزارت خارجه که هریک سابقه ای به اندازه عمر جمهوری اسلامی دارند وجابجايي مديران لایق با افرادی كه هنر اصلي آنان نزدیکی به یک جناح فکری و یا تبعيت محض از مقام بالاتر مي باشد اين دستگاه حرفه ای را به طبلي ميان تهي تبديل كرده است.ضمن اینکه برخوردهای دستوری، فامیل بازی، تبعیض و رابطه سالاری الباقی نیروهای خدوم این وزارت خانه را سرخورده، بی انگیزه و منفعل کرده و بدنه کارشناسی این وزارت خانه به شدت تضیف شده است. مسبب اصلی این تخریب انفجاری در بدنه وزارت خارجه آقای متکی بود که برای بقاء خود در این پست به هر خواسته ای نه تنها از سوی احمدی نژاد که حتی از نفرات رده چندم دفتر،نزدیکان و مشاوران او تن در داد
در برنامه ای که صالحی در روز رای اعتماد به مجلس ارائه کرد به "کارآمد نمودن وزارت خارجه و تغییر شیوه جذب نیرو در دستگاه دیپلماسی" اشاره شده بود.نمی دانم آقای صالحی با اغتنام از زمان یک ماه و اندی انتصاب به عنوان سرپرست تا اخذ رای اعتماد از مجلس و آگاهی از یاس و نا امیدی حانم بر نیروی انسانی وزارت تحت امر خود آن را به عنوان یکی از محورهای کاری خود برای رای اعتماد به مجلس ارائه نموده یا اینکه این رویکردی در کنار دیگر محورهای کلی برنامه او بود.توصیه مشفقانه همه دلسوزان و مدیرانی که سالیان متمادی اعتلای نام ایران و جمهوری اسلامی در وزارت خارجه وجهه همت آنان بود این است که بازسازی و سازماندهی مجددا این لشکر تحقیر شده ومنهزم باید در صدر برنامه های آقای صالحی باشد. چراکه تنها سرمایه وزارت خارجه در پیشبرد اهداف کشور در حوزه روابط خارجی همین نیروی انسانی است
پنج) مجلس
صالحی زمانی حضور در وزارت خارجه را پذیرفت که همزمان سلف او،منوچهر متکی به ناشایست ترین و تحقیر آمیزترین شکل ممکن برکنار شده بود،واقعه ای که حتی در بحرانی ترین دوران جمهوری اسلامی ایران نیز سابقه نداشت.برکناری متکی در زمانی که در حال انجام ماموریتی در خارج از کشور بود، انتقادات بسیاری را بر انگیخت که به دلیل نزدیکی متکی به مجلس نشینان،بیشترین و تندترین انتقادات به این برکناری و روشی که صورت گرفت،از سوی نمایندگان مجلس صورت گرفت.کما اینکه مجلس تجلیل شایسته ای از وزیر برکنار شده کرد. شاید اگر اعتراض نمایندگان به این وضعیت و این نوع برخورد تحقیر آمیز با متکی نبود،چه بسا علی اکبر صالحی با آراء گسترده تری از مجلس رای اعتماد می گرفت. ومجبور نبود با 146رای سکان هدایت حرفه مند ترین دستگاه بوروکراسی کشور را در دست گیرد.واضح است که این رای ضعیف واکنشی از سوی مجلس به برکناری متکی و عدم واکنش صالحی به روش برکناری در نظامی است که بزرگترین پشتوانه اش ارزشهای اخلاقی و انسانی است، در همین راستا می توان حدس زد که این مجلس و علی الخصوص نمایندگان منتقد و معترض در آینده نیز چندان با او همراهی نخواهد کرد.مساله ای که می تواند چالشی برای یک وزیر در پیشبرد اهدافی باشد که لاجرم نیازمند حمایت و برخورداری از پشتوانه نیرومندی در مجلس است
سخن را با ذکر این نکته به پایان می برم که مهمتر ازهمه مشکلات،موانع و چالشهایی که ذکر آن رفت رویکرد و نگاه ویژه آقای احمدی نژاد و تیم او در دستگاه ریاست جمهوری است.از منظر آقای احمدی نژاد دستگاه دیپلماسی کشور معیوب و پرسنل آن افرادی مرعوب هستند.شاید به همین دلیل است که رییس دولت وزیر خارجه ای می خواهد که مطیع محض دستورات ایشان باشد و لاغیر.کسی که بر سیاستهایی ماجراجویانه او مهر تایید بزند و هر چه می گوید بی هیچ کم و کاستی و بدون بررسی کارشناسی اجرا شود
در خاتمه ضمن آرزوی توفیق برای آقای وزیر در احیاء اعتبار وجهه مخدوش کشور از طریق درک درست از واقعیتهای حاکم بر جهان وبازسازی روابط با همسایگان،متحدان سابق و دیگر بازیگران صحنه بین الملل،امیدواریم امیدواریم ایشان با همت خود و همکارانش بتوانند نقشی ولو اندک در مهار سیاست خارجی افسار گسیخته و هدایت اين كشتي گرفتار طوفانهاي سهمگين به ساحلی امن داشته باشند. که به قول خواجه شيراز

هـمـتـم بـدرقـه راه كـن اي طايـرقـدس كه دراز است ره منزل و من نوسفـرم

جاوید قربان اوغلی
پانزدهم بهمن 1389

By Javid Ghorban-Oghli as published in Iran Diplomacy